Hınısın Mezarlıkları

Hınıs’ın eski mezarlıkları yazımda ilçemizin tamamen yok olmuş eski mezarlıklarını ele aldık. Üzerinde yaşadığımız topraklar yıllar geçtikçe farklı medeniyetlere ev sahipliği yapmış, birçok yerde olduğu gibi ilçemizde de sonraki medeniyetler, eski medeniyetlerin yaşam alanları üzerine inşa edilmiştir.

Hınıs İlçesine ait tarihi kaynaklar fazlası ile kısıtlıdır. 1980’lerde tüm Türkiye’de yerleşim yerleri ana arterleri Cumhuriyet Caddesi olarak adlandırılmıştır. Bu örnekte olduğu gibi birçok ilçe masa başındaki birkaç kişinin uydurduğu bir tarihe sahip olmuş ve zamanla bu uydurma tarihi kaynak pekiştirilmiştir. Ne yazık ki Hınıs ilçesi de bundan nasibini ziyadesi ile almıştır. Hınıs ilçesinin 1900’lü yıllarda ilçenin güneyinde yer alan Dere Mahallesinden ibaret olduğu biliniyor olsa da kulaktan dolma bu bilgi gerçeği yansıtmamaktadır.

20. Yüzyılın başlarında İlçe nüfusunu çoğunlukta Ermeni ve Türk kavimlerin oluşturduğunu söyleyebiliriz. Ermeni asıllı vatandaşlar günümüzde Aşağı Kayabaşı Mahallesi, özellikle Cumhuriyet Caddesi ve eski PTT Caddesi mevkiinde yaklaşık birkaç dönümlük arsalar üzerine konak tarzı kesme taştan yapılmış binalarda yaşadıkları ve eski çarşı olarak adlandırılan mevkide iş yerlerinin bulunduğu, bu yapılar günümüze ulaşmasa da bilinmektedir. Türk kökenli aileler ise Dere Mahallesi olarak adlandırılan yerde tek katlı yığma yapılardan ibaret olan derme çatma yığma yapılarda yaşadıkları yöresel kaynaklardan bilinmektedir.

1918 Rus Harbi sonrası Hınıs ilçesindeki Ermenilerin neredeyse tamamı öldürülmüş veya sürgüne zorlanmıştır. Ermenilere ait olan evlere Osmanlı Hükümeti tarafından el koyulmuş daha sonradan ilçe eşraflarından Muğdat Çavuş, Hamza Efendi, Hakkı Efendi gibi şahıslara kısmen toplu olarak satışları yapılmıştır. Bu şahıslar da ilçede kalan Türk kökenli ailelere ve özellikle büyük bir çoğunluğu Bitlis, Lice, Mutki, Bingöl bölgelerinden ilçeye göç eden Osmanlı vatandaşlarına satmıştır. 1918 Rus Harbi sonrası Ermeni yerleşkelerinin Türklere tahsis edilmesi Hınıs ilçesi için bir milat olmuş ve Dere Mahallesinin tamamen terk edilmesinde çok önemli bir rol oynamıştır.

Etnografik değişim sonucu Hınıs ilçesinde yaşamış olan Ermenilere ait neredeyse tüm kalıntılar, kültürel varlıklar, kiliseler ve manastırlar hatta mezarlıklar dahi yok edilmiştir. Bu kadarı ile de yetinilmeyerek Ermeni kökenli olmamalarına rağmen Ermeni vatandaşlarının yüz yıllarca korunmalarını görev saydıkları, dokunmadıkları Roma dönemi ve özellikle Karakoyunlu dönemine ait kalıntılar, mezarlar dahi 1900’lü yılların başlarına kadar titizlikle korunmuş olmasına rağmen günümüzde tamamen yok edilmiştir.

1900’lu yılların başlarına kadar Dere Mahallesinde yaşayan Türk kökenli aileler mezarlık olarak Bahçe Mahallesi sınırları içerisinde bulunan maşatlığı, Ermeniler ise Hınıs Asri mezarlığının güney kısmında bulunan eski mezarlığın güney tarafını kullanmışlardır. Hatta ilçede bu mezarlığın güney kısmı Ermeni mezarlarından oluşuyor olmasından dolayı cenaze definlerinde kesinlikle tercih edilmemekte ve 1950’lere kadar Ermeni Mezarlığı olarak adlandırıldığı bilinmektedir.

Hınıs ilçesi geçmiş dönemlerde Karakoyunlulara ev sahipliği de yapmış olup, Karakoyunlulara ait olan mezarlıklar ise İlçe Jandarma Komutanlığı hizmet binasının bulunduğu mevkiden başlayarak Hınıs ilçe Jandarma Komutanlığı, Kaymakamlık Konutu, Eski Kaymakamlık Binası ve Hınıs İlçe Tarım binası dahil olmak üzere batı yönüne uzayan bir alanda olduğu bilinmektedir. Hatta 1940’ larda dahi bu bölgede Karakoyunlulara özgü mezar yapısında olan çokça koç heykelinden ibaret mezarların var olduğu ve o dönemin hükümeti tarafından yok edilerek yerine resmi kurumlara ait binaların yapıldığı bilinmektedir.

Günümüz Cumhuriyet Caddesi üzerinde ise 1940’lara kadar var olduğu ve zamanla yok edilerek üzerine iş yeri ve yol yapılan bir mezarlığın varlığı bilinmektedir. Bahse konu mezarlık her gün yüzlerce insanın üzerinden geçip gittiği, alışverişini yaptığı bir mevkii. Cumhuriyet Caddesindeki Arçelik Bayinin bulunduğu köşeden başlayarak Diler Kırtasiyenin olduğu yerden güneyde şuan ki Belediye Sebze Halinin olduğu alanı kapsayacak şekilde geniş bir alanı kapsadığı, bu mezarlığın Müslüman Mezarlığı olup, Dere Mahallesi yerleşkesi tarihinin başlarına dayandığı tahmin edilmektedir.

Hınıs İlçesinde tarihi en acı olan mezarlık ise günümüz Pınarbaşı Mahallesinin doğu kısmından bulunan ve geçmiş dönemlerde ilçenin çöp toplama alanı olarak kullandığı bölgedir. Ermenilere ait olduğu bilinen bu mezarlık bölgesi zamanla yok olmuş ve geçmiş dönemlerde Yerel Yönetimler tarafından çöp toplama merkezi olarak kullanılmış hatta bir dönem ise bu bölgeye hayvan barınağı yapılması planlanmıştır. Yine Cumhuriyet Caddesinde bulunan bu mezarlık 1940’larda iş yeri ve yol yapılmak üzere talan edildiğinde çıkan kemikler toplu olarak bu bölgeye dökülmüştür.

Hınıs’ın eski mezarlıkları yazımın sonuna gelirken; Hınıs ilçe merkezinin dışında birçok köyde Ermeni, Roma, Karakoyunlular ve Urartu dönemine ait mezarların varlığı bilinmektedir. Ne yazık ki ilçemizin Tarihi kalıntılara değer verilip korunması gerektiği anlayışından çok uzak olması ve bu tür kalıntıların Ulusal değer taşıdığı bilincinde olmamasından dolayı birçok mezar ve yerleşke yok edilmiş ve edilmeye de devam edilmektedir. Genç nesillere tarihe saygı gösterilmesi ve sahip çıkılması gerektiği bilinci aşılanmadığı sürece unutmayalım ki gelecekte de mezarlarımızı çocukluğumuzu anılarımızı yaşadığımız mekânlarımızı gönül rahatlığı ile emanet edebileceğimiz bir geleceğimiz olmayacaktır…